KEN UPANISHAD: Part-4

सा ब्रह्म इति ह उवाच । बृह्मणो वा एतत् विजये महीयध्वम् इति, ततो ह एव विदाञ्चकार बृह्म इति ॥१॥

She said: "It was Brahman. In the victory that was Brahman's you were reveling in joy". Then alone did Indra know for certain that It was Brahman. [1]

उसने स्पष्ट कहा - ‘ब्रह्म है’ । ‘उस ब्रह्म की ही विजय में तुम इस प्रकार महिमान्वित हुए हो’ । तब से ही इन्द्र ने यह जाना कि ‘यह ब्रह्म है’ ॥१॥

तस्मात् वा एते देवा अतितराम् इव अन्यान् देवान् यत् अग्निः वायुः इन्द्रः ते हि एनत् नेदिष्ठम् पस्पृशुः ते हि एनत् प्रथमो विदाञ्चकार बृह्म इति ॥२॥

Therefore, these gods viz. Agni, Vayu and Indra excelled other gods, for they touched Brahman who stood very close and indeed knew first that It was Brahman. [2]

इस प्रकार ये देव - जो कि अग्नि, वायु और इन्द्र हैं, अन्य देवों से श्रेष्ठ हुए । उन्होंने ही इस ब्रह्म का समीपस्थ स्पर्श किया । उन्होंने ही सबसे पहले जाना कि ‘यह ब्रह्म है’ ॥२॥

तस्मात् वा इन्द्रः अतितराम् इव अन्यान् देवान् स हि एनत् नेदिष्ठम् पस्पर्श, स हि एनत् प्रथमो विदाञ्चकार बृह्म इति ॥३॥

Therefore is Indra more excellent than the other gods, for he touched Brahman who stood very close and indeed knew first that It was Brahman. [3]

इसी प्रकार इन्द्र अन्य सभी देवों से अति श्रेष्ठ हुआ । उसने ही इस ब्रह्म का सबसे समीपस्थ स्पर्श किया । उसने ही सबसे पहले जाना कि ‘यह ब्रह्म है’ ॥३॥

तस्य एषः आदेशो यत् एतत् विद्युतो विद्युतत् आ इति इत् न्यमीमिषत् आ इति अधिदैवतम् ॥४॥

Its instruction (regarding meditation) is this. It is similar to that which is like a flash of lightning or like the twinkling of the eye. This is (the analogy of Brahman) in the divine aspect. [4]

उस ब्रह्म का यही आदेश है । जो कि विद्युत के चमकने जैसा है । नेत्रों के झपकने सा है । यही उसका अधिदैवत रूप है ॥४॥

अथ अध्यात्मम् यत् एतत् गच्छति इव च मनः अनेन च एतत् उपस्मरति अभीक्ष्णम् संकल्पः ॥५॥

Then (follows) the instruction through analogy on the aspect of the individual self. (It is well-known that) the mind seems to attain to It, that It is continually remembered by the mind, and that the mind possesses the thought (regarding It). [5]

अब आध्यात्मिक रूप । वह मन ही है । जो उसकी ओर जाता है । निरन्तर स्मरण करता है । संकल्प करता है ॥५॥

तत् ह तद्वनम् नाम तद्वनम् इति उपासितव्यं स य एतत् एवं वेदाभि ह एनम् सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥६॥

That Brahman is known indeed as Tadvana (worshipful or adorable to all beings); That is to be worshiped as Tadvana. To him who knows It thus verily all beings pray. [6]

वह यह बृह्म ही वन (वन्दनीय) है । वन नाम से ही उसकी उपासना करनी चाहिए । जो भी उसे इस प्रकार जान लेता है, समस्त भूतों का वह प्रिय हो जाता है ॥६॥

उपनिषदं भो ब्रूहि इति उक्ता त उपनिषद् ब्राह्मीम् वाव त उपनिषदम् अब्रूम इति ॥७॥

(Disciple:) "Revered sir, speak Upanishad to me." (Teacher:) "I have spoken Upanishad to thee. Of Brahman verily is the Upanishad that I have spoken." [7]

हे गुरु ! उपनिषद का उपदेश कीजिये । इस प्रकार कहने पर तुझसे उपनिषद कह दी । यह निश्चय ही ब्रह्मविषयक उपनिषद है ॥७॥

तस्यै तपो दमः कर्म इति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वांगानि सत्यम् आयतनम् ॥८॥

Of this knowledge austerity, self-restraint and action are the feet, the Vedas are all limbs and truth is the abode. [8]

तप, दम एवं कर्म ही उसकी प्रतिष्ठा हैं । वेद उसके सम्पूर्ण अंग हैं और सत्य उसका आयतन है ॥८॥

यो वा एताम् एवम् वेद अपहत्य पाप्मानम् अनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥९॥

He who knows this thus, with his sins destroyed, becomes firmly seated in the infinite, blissful and supreme Brahman. He becomes firmly seated (in Brahman). [9]

जो इस प्रकार इस उपनिषद को जान लेता है, वह पापों को नष्ट करके अनन्त और महान स्वर्गलोक में प्रतिष्ठित होता है, प्रतिष्ठित होता है ॥९॥